Historia Karniszyna

    Karniszyn doczekał się rysu historycznego autorstwa Stanisława Ilskiego, który opublikowano w 1996 r. na łamach Bieżuńskich Zeszytów Historycznych link, wydawanych wówczas przez Muzeum Małego Miasta w Bieżuniu. Jest to pozycja podstawowa, którą można uzupełnić o analizy:
- danych z inwentarza dóbr bieżuńskich w zakresie genealogii, 
- ksiąg metrykalnych lokalnych parafii od XVIII do XIX w.,
- późniejszych archiwaliów z XIX w.,
- kartografii historycznej,
- areału i rozwoju przestrzennego wsi i dawnego miasta wykonane przez autora w latach 2006-2009. 
    Dużo wzmianek w opracowaniach oraz edycjach źródłowych pozwala prześledzić zarys historii Karniszyna od XIV w. Wykaz źródeł znajduje się w zakładce Bibliografia. Badania rozwoju przestrzennego wsi i dawnego miasta na podstawie XIX-wiecznej kartografii, historycznych danych liczbowych o powierzchni wsi i liczbie gospodarstw pozwoliły określić poszczególne fazy rozwojowe od początku XVIII w., a nawet wskazać miejsce możliwej lokacji placu targowego dawnego miasta.
    W 1962 r. północna część wsi spaliła się w pożarze, przez co rodzinne archiwa bezpowrotnie utracono. Powstałą lukę można uzupełnić jedynie agregując w jednym miejscu wszelkie dostępne informacje historyczne. Skany starych zdjęć Karniszyna z lat 1949-  1970 z naszego archiwum rodzinnego, będą się sukcesywnie pojawiać w serwisie Fotopolska.

Dawne osadnictwo - "kopce" na łąkach

    Najwcześniejsze dzieje Karniszyna mieszkańcy zazwyczaj łączyli z zamkiem karniszyńskim i grodziskiem, jednak w opowiadaniach najstarszych Karniszynian, już w latach 90 XX w. pojawił się wątek kopców na łąkach wokół lasku Wysokie, gdzie znajdują się też liczne jamy i doły po wydobyciu piasku. 
    Babcia Stanisława opowiadała, że na łąkach nad Wkrą w okolicach lasku Wysokie koło Strzeszewa rozsianych jest bardzo dużo słabo czytelnych w trawach kopców. Istniały od niepamiętnych czasów, a ich przeznaczenia nikt nie znał.
    Kopce te zauważyć można bez trudu na modelu numerycznym terenu w geoportalu, przy wizualizacji hipsometrycznej i cieniowaniu rzeźby terenu. Pagórki nadwkrzańskie nazywane przez miejscowych kopcami to najpewniej kurhany. Na szczycie wielu z nich znajduje się niewielkie zagłębienie, mają regularny kolisty rzut i stożkową spłaszczoną kopułę. Rozmycie wynika z intensywnej uprawy łąk od lat 60. XX w. gdy po melioracji stały się one bardziej dostępne.
    Kilka kopców położonych bliżej Wysokiego na grzbietach wyniesień udało mi się zobaczyć w latach 2006-2008. Jednak ich liczbę i skalę ujawniły dopiero opublikowane na geoportlau krajowym mapy lidarowe modelu rzeźby terenu z hipsometrią.
    Do tej pory kopce między Bieżuniem i Strzeszewem nie zostały w literaturze opisane, stąd brak informacji na ich temat. Brak również informacji w AZP. Rozmieszczone są na znacznych obszarach dawnych podmokłych łąk torfowych, między Wkrą i Lutą, często w liniach prostych, grupach i na grzbietach podłużnych łach i wyniesień terenu. Czekają na swoje rozpoznanie i badania archeologiczne. 
    Na wzniesieniach Wysokiego i innych okolicznych znajdują się z kolei miejsca czerpania piasku, który miejscowi mieli wykorzystywać do budowy domów. Być może służyły również do tworzenia kopców. Liczba kopców jest duża - doliczyć się można ich około 135. 

   Badania archeologiczne przeprowadzone w 1987 r. (1994 r. wykonano karty ewidencyjne stanowisk) na terenie Karniszyna pozwoliły zweryfikować i opisać trzy stanowiska archeologiczne w Karniszynie. Badania wówczas prowadził M. Grzymkowski, a karty ewidencyjne opracował w 1994 r. M. Czarnecki.

Stanowisko nr 1, obejmuje owalny obszar wsi po obu stronach szosy Bieżuń-Żuromin, na wschód od Luty - breg doliny rzecznej Wkry i Luty. Na obszarze tym znajdowano niewielkie ilości późnośredniowiecznej i nowożytnej ceramiki, głównie z XV-XVIII w., link

Stanowisko nr 2, obejmuje niewielki obszar na stoku wysoczyzny na brzegu rzeki Luty po jej zachodniej stronie - obok dawnego stawu młyńskiego, odkryto ślady osadnictwa kultury łużycko-pomorskiej z wczesnej epoki żelaza oraz podobnie jak na stanowisku nr 1 fragmenty ceramiki datowanej na XV-XVI w. Wg relacji Pelagii z Czyżyków Witkowskiej na pocz. XX w. między tym stanowiskiem a wsią na brzegu luty stał budynek o dużych oknach zwany Okniska lub gwarowo Włókniska, link  

Stanowisko nr 3, zlokalizowane jest w miejscu zabudowań młynarskich dawnego młyna karniszyńskiego po południowej stronie szosy do Kobylej Łąki przy moście na Lucie. Znaleziona ceramika pochodziła z XV-XVIII w. sugerując ślad osadniczy, z archiwalnej kartografii i źródeł wiemy, że w tym miejscu od XV w. do 1927 r. zlokalizowane były zabudowania młynarza przy młynie i foluszu oraz karczma (w połowie budynku młynarza), link 

Zamek i kościół. Ponadto na terenie Karniszyna znajdują następujące stanowiska przebadane w 1985 r.:
- teren zamku (grodzisko)
- teren kościoła i cmentarza (kościelisko).
    Sprawozdanie z badań w archiwum Delegatury MWKZ w Ciechanowie:
M. Głosek, Leszek Kajzer, M. Ptycia, K. Walenta, A. Wójcik, Karniszyn. gmina Bieżuń, województwo ciechanowskie. Archeologiczne badania weryfikacyjne założenia obronnego, Łódź 1985, maszynopis w zbiorach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Ciechanowie, syg. Av. 41-56, s. 5. 
    Badania realizował pięcioosobowy zespół archeologów z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego w miejscach wskazanych przez mieszkańców. 
    Na obszarze zamku znaleziono artefakty świadczące o osadnictwie sięgającym XII w. zaś na ternie kościoła z wieku XIII-XIV, zatem na długo przed fundacją kościoła w 1528 r. Więcej o zamku i kościele w dalszych rozdziałach.

Sienkiewiczowski Jurand ze Spychowa - kapliczki Juranda, Kępa Juranda  

    Okolice Bieżunia związane są z przemarszem wojsk Jagiełły pod Grunwalnd. Wpsomnieć również trzeba w tym miejscu o "Krzyżakach" Sienkiewicza i o pobliskim Gołuszynie i Bielawach Gołuskich gdzie autor "Krzyżaków" poszukiwał inspiracji dla swej powieści. W latach 90. XIX w. podczas licznych podróży do swojej kuzynki Pauliny z Dmochowskich Lelewelowej do majątku Starostwo na przedmieściach Mławy, poznawał nadwkrzańskie okolice. Jak twierdzi Marian Przedpełski w artykule: Kepa Juranda. Wokół "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza, BZH nr 1, 1993, s. 45-62, Sienkiewicz zlokalizował siedzibę Juranda - Spychów - na kępie otoczonej zakolami Wkry. Jedną z kęp w Bielawach Gołuskich, zwaną Gołuską Wyspą, na której odkryto w 1964 r. archeologiczne relikty nadgranicznego grodu strażniczego z XIV w. lokalna ludność już po wydaniu Krzyżaków po 1900 r. nazwała Kępą Juranda. Relikty starych budowli odkryto tu już 1963 r. podczas regulacji Wkry. Lud modlił się przy kapliczkach przydrożnych zwanych kapliczkami Juranda. W pobliskim Szreńsku Henryk Sienkiewicz w 1905 r. wpisał się do pamiętnika Marii Karczewskiej. Inni autorzy doszukiwali się fikcyjnego Spychowa w Strzegowie. 
    Marian Przedpełski w przeanalizowanych materiałach potwierdził pobyt Sienkiewicza w Gołuszynie w k. XIX w., gdzie wg relacji ówczesnych miał oglądać wały starosłowiańskiego grodziska, które stało się potem literackim Spychowem. Opis drogi do Spychowa z Krzyżaków oraz przywołane przez Przedpełskiego źródła i relacje dowodzą, że pierwowzór Spychowa musiał być położony nad Wkrą na Kępie Gołuskiej. Sienkiewicz urobił nazwę Spychów najprawdopodobniej od nazwiska Spychalskich lub Spychałów ze Sławęcina koło Gołuszyna albo Spychalaków z Gołuszyna, z którymi musiał się zetknąć podczas swojej wizyty w tej miejscowości. Wiadomo tylko, że przez dwa tygodnie Henryk Sienkiewicz przebywał u Michała i Marii Przybojewskich w Gołuszynie, był również z Michałem Przybojewskim w Szreńsku. W końcu Spychowo trafiło również na mapy topograficzne jako nazwa części wsi Gołuszyn.
    Babcia Stanisława opowiadała, że ślady podróży Sienkiewicza po okolicy były znane miejscowym jeszcze w latach 20 XX w. kiedy zasłyszała od rodziców historię o Jurandowym Spychowie w Gołuszynie.

Kalendarium wydarzeń

    Wracając do historii Karniszyna poniżej przedstawiamy jej skróconą wersję w formie kalendarium.

wczesna epoka żelaza (1200-450 p.n.e.) Ślady osadnicze kultury przeworsko-pomorskiej w miejscu Karniszyna potwierdzone w badaniach archeologicznych z 1987 r. na stanowisku nr 2 
XII - XIII w. Osada, gród w miejscu późniejszego zamku, datowanie na podstawie ceramiki z badań archeologicznych z 1985 r.
XIII-XIV w. Ślady osadnictwa w miejscu późniejszego kościoła, datowanie na podstawie ceramiki z badań archeologicznych z 1985 r.
1350-1370 Wg podań i zapisó za czasów Kazimierza Wielkiego (1310-1370) w Karniszynie miał istnieć zamek [24]
1384-1399
1407-1411		 Książę Siemowit IV oddaje Zawkrze w zastaw Zakonowi Krzyżackiemu [25], który wykorzystuje je jako przedpole przyszłej wojny
1401 Pierwsza wzmianka historyczna: Karnischino, Carnischin, Carnyszyno, w parafii Chamsk [1]
03-09.07.1410 Przemarsz wojsk Władysława Jagiełły przez Mazowsze płockie, przednia straż złożona z litewskiej lekkiej jazdy i Tatarów miała wzniecać pożary na ziemi zawkrzeńskiej zastawionej przez ks. Siemowita IV Krzyżakom i pustoszyć ją jak kraj nieprzyjacielski, brali brańców, których zwolnili dopiero po interwencji panów polskich u króla, który zakazał wszelkich rabunków pod karą śmierci [20].
Zapewne nie wszyscy Tatarzy zastosowali się do królewskiego zakazu, ponieważ karniszyńska legenda mówi [19], że powieszono tu kilku Tatarów na szubienicy za rabunek. Musiało to się stać właśnie w czasie przemarszu wojsk Jagiełły przez Zawkrze.
W centrum wsi (bliżej zlewni mleka) po wschodniej stronie głównej ulicy po 1945 r. podczas budowy nowych domów zdarzało się odkrywać szczątki ludzkie o dawnej metryce. Prawdopodobnie obecna wschodnia linia zabudowy przebiega na terenie dawnego wrzecionowatego nawsia, a dawna linia zabudowy zlokalizowana była bardziej na wschód. Nawieś w formie poszerzonej ulicy stanowił centrum wsi - dawnej ulicówki Karniszyńskiej przed lokacją, potem miasta, trochę podobnie jak w Chamsku. Na tym placu handlowano, wykonywano wyroki i prawdopodobnie też pochowano skazańców. Możliwe też, że część środkowa wsi nachodzi na bardzo stare zatarte cmentarzysko z wcześniejszych epok.
1414 Wzmiankowana w źródłach fortalicja Karniszyńska zniszczona rzekomo w najeździe krzyżackim [9]
1 poł. XV w. Sławek Gozdawa h. Gozdawa pierwszym znanym z imienia właścicielem Karniszyna
1447 Krystyn z Karniszyna Osuchowski właścicielem Karniszyna, Osuchowa i Rempina,  zamienia Zbójno na cz. w Żukowie w 1447 r. [2], w 1475 r. był kasztelanem rawskim
przed 1454 W Karniszynie było 15 1/2 włóki osiadłej i 4 1/2 włóki folwarcznej [19]. We wsi mogło być ok. 15 -16 dymów. Łącznie karniszyńskie ziemie liczyły ok. 20 włók dawnej miary (głównie użytków, areał nieużytków nieznany).
Włóka odpowiadała w średniowieczu łanowi. Najprawdopodobniej posługiwano się łanem frankońskim liczącym od 22,6 do 25,8 ha. Łan chełmiński (mniejszy) liczący 30 mórg chełmińskich, ustalony został przez Krzyżaków w 1233 r. i liczył ok. 17,955 ha.
Cały areał Karniszyna wg danych z 1887 r. liczył ponad 1068 mórg (934 morgi użytków i 134 nieużytków, wg przelicznika morgi z królestwa kongresowego - ok. 0,56 ha - wychodzi ok. 598 ha.
Obmiar obrębu geodezyjnego Karniszyn i Karniszyn - Parcele wg geoportalu wynosi ponad 744 ha i obejmuje: wieś Karniszyn, grunty dawnego folwarku Karniszyn (Parcele), grunty nieistniejących Grotków (ok. 5 włók dawnej miary), uzyskane za likwidację serwitutów ok. 5 i 1/2 włóki gruntów od dworu w 1864 r. ale nie uwzględnia przesunięć granicy obrębów (wsi) wykonanych podczas komasacji w latach 60 XX w.
Łącznie areał ten w przeliczeniu na dawne włóki wynosić powinien nieco mniej niż 30 i 1/2 włóki (15 i 1/2 wieś, 4 i 1/2 folwark, 5 Grotki, 5 i 1/2 za serwituty), czyli ok. 787 ha, a obmiar fizyczny wynosi 744 ha. Przelicznik historyczny daje zatem nadmiar areału o pow. ok. 43 ha, który może pochodzić z komasacji w latach 60. XX w. oraz niedokładności przelicznika łan - hektar. Gdy przeliczymy 744 ha na 30,5 łana wychodzi, że dawny łan w Karniszynie mógł mieć powierzchnię ok. 24,39 ha.
Dziś nie sposób odtworzyć pełną ciągłość zmian granic i areału, ale dostępne dane historyczne pokrywają się w zasadzie ze stanem aktualnym. Dalsza analiza pozwoli nawet określić wielkość i lokalizację uposażenia zasadźcy i probostwa.
1464 Krzyżacy dowiedziawszy się, że tu w zamku jest bardzo mała załoga, przeto niespodziewanie napadli i ten zamek zajęli, a załogę do niewoli brali [4] [19]. Gasztołt z Przyborowic i Szczepan ze Smół zobowiązują się zapłacić biskupowi płockiemu 24 grosze tytułem rekompensaty za szkody wyrządzone we wsi biskupiej Chróścin przy wyprawie mającej za cel oblężenie i zburzenie fortalicium w Karniszynie [3]
1466 Zamek opisany jako zdewastowany (w 1464 r.) [3]
1475 Krystyn Karniski kaszt. raw. osadził kmiecia na 1 wł. i kowala na 1/2 wł. a sam uprawia 3 wł. z 4 i 1/2 włók folwarcznych [4]
Typowe uposażenie osady kmiecej wynosiło ok. 1 łana frankońskiego - ok. 22,6 - 25,8 ha. Uposażenie rzemieślników w miastach mogło być mniejsze i wynosić ok. 1/2 łana.
1502 Kmiecie z Karniszyna zaświadczają w sprawie dziesięcin, że przed wojną pruską (przed 1454 r.) było w Karniszynie 15 1/2 włóki osiadłej i 4 1/2 włóki folwarcznej, z których 3 wł. dziedzic uprawiał dla siebie, a na pozostałej części (1 i 1/2) 27 lat temu (w 1475 r.) Krystyn Karniski kaszt. raw. osadził kmiecia na 1 wł. i kowala na 1/2 wł. [4]
1506 Karniszyn wzmiankowany w dekanacie szreńskim [11]
1518-1519 Walenty Osuchowski z żoną Heleną z Czernichowa sprzedają Janowi Wieczfińskiemu z Wieczfni wojskiemu płockiemu i pisarzowi królewskiemu wsie: Karniszyn, Grotki, Sadłowo, Kobylą Łąkę [12]
1519

03.07.1919		 Karniszyn wzmiankowany w dystrykcie zawkrzeńskim, w powiecie szreńskim [10]
Lokacja miasta Karniszyn. Król Zygmunt I nadaje Janowi z Wieczfni, wojskiemu płockiemu i kasztelanowi sierpeckiemu zezwolenie lokowania miasta we wsi Karniszyn na prawie niemieckim z pozwoleniem odbywania jarmarków na Wszystkich Świętych i na Boże Ciało oraz targów w każdą sobotę tygodnia, miasto otrzymało 12 lat wolnizny [13]
1520 Zamek nazwany castellum. Król Zygmunt I zwalnia Sebastiana Myślińskiego z udziału w wyprawie wojennej pod warunkiem, iż przez 7 tygodni będzie przebywał w zameczku w Karniszynie [14]
Obsadę zamku karniszyńskiego stanowiła zapewne okoliczna szlachta zamieszkała w nadwkrzańskich wsiach szlacheckich, jak ww. Sebastian z Myślina.
1528-1529 Jan Wieczfiński rozpoczął budowę kościoła w Karniszynie i starania o utworzenie parafii [19]
1530 Dekret biskupa płockiego o utworzeniu parafii pw. św. Stanisława w Karniszynie [19], którą wydzielono z parafi św. Floriana w Chamsku, przy sprzeciwie tamtejszego proboszcza, który zgodził się wydzielić tylko dwie wsie - Karniszyn i Grotki, a w samym Karniszynie pozwolił działać początkowo tylko wikariuszom zależnym od probostwa chamskiego. Parafia karniszyńska usamodzielniła się dopiero na przełomie XVI i XVII w. kiedy obejmowała już inne wsie [19]. Zmarłych grzebano początkowo w Chamsku, z czasem na łące przy kościele urządzono cmentarz dla Karniszynian.
Nie wiadomo ze źródeł jakie było uposażenie kościoła w ziemi. Z póżniejszych danych wynika że miasto miało o 2 i 1/2 włóki mniej niż wieś w 1502. Z tego wnioskować można, że 2 i 1/2 włóki zostało przeznaczonych na uposażenie zasadźcy/wójta oraz probostwa karniszyńskiego. 
przed 03.04.1535 śmierć Jana Wieczfińskiego, kasztelana sierpeckiego, płockiego, wojskiego płockiego, starosty bratiańskiego, dobra karniszyńskie biorą w zarząd bracia Jana w imieniu jego nieletnich dzieci
1538 Młyn wodny na Lucie o 1 kole w dzierżawie rocznej [15]
1539 Decyzją króla Zuygmunta I, stryjowie oddają Karniszyn Krzysztofowi synowi Jana Wieczfińskiego, który od dwóch lat był już pełnoletni [19]
1540 Ugoda przy udziale wojewody płockiego Feliksa Szreńskiego, w wyniku której Krzysztof Wieczfiński otrzymuje dla siebie i nieletniego rodzeństwa (Jana, Małgorzaty, Zofii, Urszuli i Konstancji) Karniszyn, Sadłowo, Sośnicę, Sarnijno, Grotki, Kobylą Łąkę, Bożą Wolę i Szczapkowo w ziemi płockiej oraz Rakowiec i Powszynko w warszawskiej [19]
1544 Wkra oddziela dobra Karniszyn od dóbr Bieżuń i Strzeszewo [5]
1550 Krzysztof i Jan Wieczfińscy dokonują działu dóbr Karniszyn [19] 
1552 Bracia Wieczfińscy opłacają pobór ze swego miasta Karniszyna
1564 Wzmiankowany zamek w Karniszynie [18]
1578 Miasto miało 13 włók gruntów, w tym czasie Szreńsk miał ich 15, a Mława 32. Także podatki miasto płaciło mniejsze - 28 florenów i 21 groszy, gdy w tym samym czasie Szreńsk płacił 122 fl. i 7 gr, a Bieżuń 45 fl. i 13 gr. [17], ok. 140-225 mieszkańców [19].
Do parafii karniszyńskiej należały już: Krniszyn, Grotki, Kobyla Łąka, Sadłowo, Bożawolia, Myślino, Myślino Koczowe, Myślino Magna, Dzwiersno. [6] [19]
Wieś w 1502 r. miała 15 i 1/2 włóki, zapewne 2 i 1/2 włóki trafiły jako uposażenie zasadźcy miasta i probostwa w 1530 r. w proporcji 1 i 1/2 włoki dla probostwa, 1 włóka dla zasadźcy, zasadźca zakładał miasto, sprowadzał osadników i sprawowal zarazem urząd wójta - sędziego w imieniu pana.
W Grotkach, które związane były z Karniszynem i położone najprawdopodbniej nad Lutą na pn. od Karniszyna przy trakcie do Sośnicy było 5 łanów z 2 dzierżawcami i 3 rzemieślnikami.
Włóka zasadźcy we wsi zajmowała zapewne część południową dzisiejszego Karniszyna oraz ogrody między Lutą i główną drogą, Gunt probostwa zajmował wyspę kościelną aż do dzisiejszej głównej ulicy.
1581 Nowy właściciel miasta Karniszyna zrobiwszy groblę i dół między Karniszynem i dobrami Kobyla Łąka skierował przez nie z dawnego łożyska strumień zwany Luta, uważany za granicę wieczystą, który płynął do Kobylej Łąki i do młyna zwanego Sokół; kierując strumień do rzeki Wkry pozbawił młyn wody [7]
1598 Kościół parafialny konsekrowano pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika [16]
1609 Dziedzicem Kaniszyna został Sylwester Działyński, prawdopodobnie syn Karnińskiej (Wieczfińskiej) [19]
1634 Wzmiankowany zamek w Karniszynie [18]
1656 Zniszczenie miasta, zamku i kościoła w wyniku wojen szwedzkich [18].
Mieszczanie tracą przywileje miejskie, zamiana czynszów miejskich na pańszczyznę, utrata samorządu miejskiego, nie wiadomo co stało się z włóką wójtowską, ale z późniejszych pomiarów wsi wynika, że musiały ponownie trafić do areału wsi.
1662 Karniszyn wymieniony jako wieś, utrata praw miejskich po wojnach szwedzkich
1695 Nowy kościół w miejscu zniszczoznego przez Szwedów nie był jeszcze konsekrowany
1696 Włączenie do dóbr bieżuńskich [18]. Właścicielem Bieżunia był Tomasz Działyński, stryjeczny prawnuk ww. Sylwestra Działyńskiego, zwanego Lasotą
1735 Karniszyn zamieszkują:
Grzela gbur*, 2 synów, 2 konie i 4 woły
Tomasz gbur (Czyżyk), 1 syn, 1 koń i 4 woły
Wawrzyniec gbur, 2 synów, 2 konie i 4 woły
Jakub Perzyk gbur, 1 syn, 2 konie i 4 woły
Jacek Świątek, 2 konie, 4 woły
wdowa Kloskowa [Kloska], 2 woły
Jan Reska, 2 konie, 2 woły
Piotr Muskat, 4 synów, 2 woły
Maciek Kwiatek, 1 syn, 2 woły
Maciek Dziurlig, 2 synów
Piotr Zadrożny, 2 synów, 2 woły
Stanisław owczarz, 2 konie, 2 woły
Kręciezowska [Kręciezowski] wdowa, 1 syn [wdowa po foluszniku - młynarzu]
Łącznie 12 dymów (9 chałup chłopskich dobrych i 3 złe), dom młynarza wymieniony w inwentarzu oddzielnie przy młynie z karczmą. Wieś liczyła ok. 60 osób wliczając córki, ale bez komorników. Z komornikami i czeladzią liczba mieszkańców mogła wynosić ok. 80-100 osób. Nie wymienia się domów na gruncie probostwa karniszyńskiego w pn.-wsch. częśći wsi - prawdopdobnie ich jeszcze nie było. Prawdopodobnie wszystkie ówczesne domy zajmowały wyłącznie stronę wschodnią wsi, część północno-zachodnią zajmowały grunty kościelne, a zachodnią od zamku do drogi i południową grunty dawnego zasadźcy, które po 1662 r. wrociły do wsi (1 włóka z polami, łąkami i ogrodami przy ulicy).
Analiza najstarszych planów sugeruje, że pierwotnie Karniszyn mógł być wsią o rzędowym układzie zabudowy - wyłącznie od strony wschodniej. Po stronie zachodniej były grunty zamkowe - ogrody, a potem kościelne (w cz. północnej) i zasadźcy (w części południowej), które po upadku miasta również przeznaczono na zagrody dla włościan.
1755-1756 Likwidacja parafii, cmentarza i włączenie do parafii w Bieżuniu wraz z majątkiem pokościelnym.
Zapewne po przejęciu przez parafię bieżuńską gruntu kościelnego, który obejmował ok. 1 i 1/2 włóki, dochodzącego do głównej ulicy w północno-zachodniej częsci wsi, powstało 6 domów, które w późniejszych źródłach opisywano jako należące do probostwa bieżuńskiego.
1757 Dekret konsystorza płockiego o włączeniu parafii karniszyńskiej do bieżuńskiej, od 1757 r. roku w zachowanej księdze urodzeń parafii bieżuńskiej notowane metryki Karniszynian, księgi metrykalne parafii karniszyńskiej nie zachowały się, musiały być prowadzone do 1756 r. Zmieniono wezwanie parafii bieżuńskiej na św. Stanisława przenosząc je z parafii karniszyńskiej, kościół w Bieżuniu zachował wezwanie z czasu erekcji w 1406 r. - Św. Trójcy [19]
1758-1770 Rozbiórka podupadłego kościoła [8] [17]
1760-1766 Oczynszowanie włościan karniszyńskich przez Andrzeja Zamojskiego na podobnych zasadach jak wsie Seroki, Strzeszewo i Olszewo [19]. Włościanie otrzymali większą swobodę w dysponownaiu gruntami.
1777 We wsi było 18 dymów i 108 mieszkańców [19].
Od 1735 r. przybyło 6 domów, zapewne na 1 włóce powójtowskiej włączonej do wsi po utracie praw miejskich, co stało się z wójtem, nie wiadomo. Ogrody wójtowskie miescić się musiały po stronie zachodniej drogi gdzie zabudowa wkraczała ostatnia. Najstarsze osady znajdowały się po stronie wschodniej w zwartej zabudowie. Najpewniej nowe 6 domów powstawało od dawnego placu targowego w środkowej części wsi i postępowało od południa na północ po zachodniej stonie drogi.
1784 Młyn karniszyński  na Lucie zaznaczono na najstarszej dokładnej mapie okolic
1803 Wzmiankowana karczma karniszyńska
1806/1807 Karniszyn i okoliczne pola były areną walk podczas kampanii polskiej Napoleona między listopadem 1806 a styczniem 1807 r. Poniżej tłumaczenia wzmianek:
szablą i zmusił broniącą go piechotę do złożenia broni, po czym wyruszył po drugiej stronie Karnyszyna;
Tylko śmiały i zdecydowany ruch mógł przełamać linię wroga i dać nam kontrolę nad wsią Karnyszyn;
Wróg wyruszył drogami Poniatowa i Sadłowa, aby zdobyć wieś Karnyszyn;
Silna kolumna piechoty wspierana przez cztery szwadrony kawalerii; manewrowała nad wsią Karnyszyn;
Przedtem i ja manewrowaliśmy, aby wciągnąć wroga na równinę, która znajduje się na szczycie wsi Karnyszyn;
Naprzeciwko tych placówek rozciągała się linia pruskiej kawalerii, wspierająca jej prawe skrzydło we wsi Karnyszyn;
Łączność z marszałkiem Ikugereau była bardzo dobrze rozwinięta. 4 Dywizja Dragonów, Sadłowo i Karnyszyn; Marszałek prowadził jedną z brygad tej dywizji do Karnyszyna i Sadłowa na lewym brzegu Wkry, a 1. Pułk Dragonów został zmuszony do sformowania kolumny, by zaatakować wieś Karnyszyn. 6. Pułk Dragonów, pod Bieżuniem, opuszczając wieś Karnyszyn, natknął się na flankę pruskiej kawalerii [23]
1811 We wsi znajdowały się już 24 chałupy drewniane, z których 6 należało do probostwa bieżuńskiego (część pn.-zach.), ok. 45 włók w 3 polach, 28 morgów ogrodów, 5 włók łąk, lasu i pastwisk 10 włók, nieużytków 1 wł. i 10 morgów, pod zabudowaniami 7 morgów, mieszkańcy części probostwa mają 3 pola 4 włóki i 20 morgów, 6 morgów ogrodów i 2 włóki łąk i 1 mórg pod zabudowaniami, młyn o dówch gankach, folusz, karczma i zabudowania młynarza, śluza, most i groble [19].
Od 1777 r. przybyło kolejne 6 domów, zapewne tych na gruncie dawnego kościeliska przejętym przez parafię bieżuńską, kościół karniszyński zapewne nie miał domów na swym gruncie, ponieważ byłaby o tym wzmianka w inwentarzu dóbr bieżuńskich z 1735 r., dokumenty kościoła karniszyńskiego się nie zachowały, a powinny być włączone do akt kościoła bieżuńskiego w archiwum diecezjalnym lub zachowane oddzielnie.
Zastosowano inną miarę włóczną w obmiarach. Wieś liczyła już ponad 60 włók (wg starej miary było to 13 dla miasta, 15 i 1/2 przed lokacją miasta i kościoła), dawne probostwo karniszyńskie liczyło włók ponad 6, łącznie daje to 66 włók nowej miary.  Daje to przelicznik ok. 4,25 starej miary na nową. Pozwala to określić wielkość uposażenia probostwa karniszyńskiego przejętego przez bieżuńską parafię, na którym lokowano 6 dymów.
Analiza areału probostwa daje wynik ok. 1 1/2 włóki starej miary (ponad 6 włók nowej miary), z tego wynika, że zasadźca musiał otrzymać 1 włókę podczas lokacji miasta. Po utracie praw miejsckich 1 włóka zasadźcy musiała wrócić do areału wsi a wg starej miary wieś liczyła wówczas  ok. 14  włók  (60 nowej miary).
Oddzielną kwestią pozostaje przynależność areału 6 włók dawnych Grotek. Data ich likwidacji nie jest znana a jeszcze przed 1945 r. w ich miejscu znajdowały się gliniane domki i ich ruiny zaświadczane przez najstarszych którzy mieli tam grunty.
1817 Karniszyn należał do Stowarzyszenia Szkolnego szkoły bieżuńskiej, w wykazach uczniów z XIX w. znajdujemy nazwiska Karniszynian [21]
1836 Średnia zamożność włościan, chałupy stare ale zadbane, zabudowania folwarczne i dworskie w złym stanie. Stanisław Ilski upatruje w tym stanie dobrodziejstwa oczynszowania, wzmiankowany sołtys Stanisław Budka, wymienieni też Wojciech Przywitowski i Bartłomiej Opała.
1864 Uwłaszczenie chłopów, którzy stali się właścicielami użytkowanych gruntów [19]. 24 rodziny włościańskie otrzymały 405 morgów i 24 pręty gruntu oraz serwituty na wypas na łąkach dworskich, prawo zbierania drewna na opał. Za rezygnację z serwitutów, włościanie otrzymali w użytkowanie kolejne 138 morgów gruntu. Folwark liczył 529 morgów w 12 polach.
Uwłaszenie obejmowało także grunty probostwa. Od 1811 liczba gospodarstw i areał wsi nie zmieniły się. Łącznie wieś miała 15 i 1/2 włóki starej miary gruntu co daje przelicznik na morgi 26,13. W wyniku rezygnacji z serwitutów z gruntów pańskich wieś otrzymała 138 morgów ziemi, czyli ok. 5 i 1/4 włóki dawnej miary.
1874 Stary młyn rozebrano, a karczmę we wsi prowadził Żyd Lewin Goldszlak
1880 Oddzielenie folwarku od Bieżunia
1887 Budowa nowego młyna na 23 palach. Wieś liczy 23 domy (o jeden mniej niż w 1864 r.), 333 mieszkańców, 934 morgi gruntów ornych i 134 nieużytków (łącznie wieś i folwark)
1900 Budowa figury - krzyża kamiennego przy wjeździe do wsi od strony Bieżunia
1907 Licytacja dóbr Bieżuń
1908 Sprzedaż folwark karniszyńskiego hr. Mikołajowi Osten-Sackenowi, który otrzymał dobra bieżuńskie jako donację na zasadach majoratu, pomiar gruntów wsi wykazał ok. 430 morgów (wcześniej było to 405)
1918-1920 Upaństwowienie wywłaszczonego majątku hr. Osten-Sackena - młyna i folwarku Karniszyn na prawie 350 ha. Młyn dzierżawił Jan Nela, początki straży ogniowej w Karniszynie.
1919 Powstanie 1-klasowej, 4-oddziałowej szkoły w Karniszynie w izbie wynajmowanej w domu rodziny zyżyków. Nauczycielką była Duplicka z Sierpca, 1 sierpnia 1923 r. nauczycielem został Mikołaj Matkowski [22]. Pamiętali go z pierwszej klasy wszyscy dawni Karniszynianie, którzy mieli okazję rozpocząć naukę między 1919 i 1927 r.
1922 Parcelacja i przekazanie folwarku karniszyńskiego w dzierżawy i użytkowanie dwóch przedsiębiorstw państwowych
1926 Szkoła elementarna w domu Czyżyków nadal istnieje [19]
1927 Rozbiórka drewnianego młyna, zabudowań młyńskich i karczmy, likwidacja szkoły w Karniszynie, nauczyciela Matkowskiego i dzieci przeniesiono do Bieżunia [22]
1929 Parcelacja części gruntów folwarku w ramach reformy rolnej - powstanie kolonii Karniszyna-Parceli 
1938 Parcelacja pozostałej części gruntów pofolwarcznych - powstaje pierwsza zabudowa na Parcelach
1942 Powstanie zorganizowanej Ochotniczej Straży Pożarnej, budowa drewnianej remizy w miejscu gdzie obecnie stoi zamknięta zlewnia mleka, był to plac wspólny wsi - zapewne w miejscu dawnego placu rynkowego.
lata 60 XX w. Regulacji rzeki Wkry i melioracja nadrzecznych łąk z inicjatywy Stefana Gołębiowskiego, poety, dyrektora LO i posła na sejm, budowa nowej infrastruktury hydrotechnicznej i melioracyjnej w Karniszynie na Lucie i na łąkach, regulacja Luty i Hiszpanki
ok. 1970 powstanie przystanku autobusowego Karniszyn przy szosie do Żuromina z inicjatywy radnej wojewódzkiej i opiekunki społecznej w Karniszynie Stanisławy Puszcz, budowa nowej remizy i punktu skupu mleka, rozbiórka starej remizy (miejsce nieczynnego punktu skupu mleka)
1985-1987 Badania archeologiczne terenu dawnego zamku i kościoła oraz pozostałych stanowisk archeologicznych
1992 Uroczyste obchody 50-lecia OSP w Karniszynie
1993 Powstanie Bieżuńskich Zeszytów Historycznych
1994 Odzyskanie praw miejskich przez wieś gminną - Bieżuń
1996 Kolonia Karniszyn-Parcele liczy już 26 domów
lata 1997-1998 budowa wodociągu we wsi
ok. 2003 budowa nowej nawierzchni bitumicznej na ulicy - likwidacja "kocich łbów"
2018 przebudowa szosy i zjazdów do wsi oraz układu drogowego wokół
2019 Uroczyste odsłonięcie kamienia upamiętniającego 500-lecie nadania praw miejskich Karniszynowi, poświęcenie miniaturowego modelu kościoła karniszyńskiego

[1] Mąk. 53

[2] MK 336, 26v

[3] AC III nr 56

[4] Ep. 149, 43; AC III nr 212 

[5] PG 9, 132v

[6] ŻDz 54

[7] PG 75, 327v

[8] Kat. Zab. z. 28, 7

[9] SHG

[10] MS IV/2 nr 12269

[11] MD

[12] MS IV/1 nr 2738, 2911

[13] MS IV/2 nr 12269; Pazyra s. 121, 164, 169, 322

[14] MS IV/1 nr 3524

[15] RP 41, 240v

[16] WP 5, 369

[17] Zamki Mazowsza, Odyssei

[18] Wikipedia

[19] Stanisław Ilski, Karszniszyn nad Lutą. Zarys dziejów, w: Bieżuńskie Zeszyty Historyczne nr 9, Bieżuń 1996. s. 43-67 ISSN 1231-0212, link 

[20] Jan Długosz (1415-1480), Historiae Polonicae liber duodecimus annorum 1435-1480, k. XIII, s. 19-20; R.B., Gdy Jagiełło szedł przez Zawkrze..., 5 Rzek, nr 1, styceń-luty 1957, s. 5, Stefan Kuczyński, Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Warszawa 1955, s. 256; za BZH, nr 1, 1993, s. 36,

[21] BZH, nr 2, 1993, s. 28, Stanisław Ilski, Jadwiga Siedlecka, Szkoły w gminie Bieżuń i ich nauczyciele 1593-1945, część 1, s. 3-69

[22] BZH, nr 3, s. 68, Stanisław Ilski, Jadwiga Siedlecka, Szkoły w gminie Bieżuń i ich nauczyciele 1593-1945, część 2, s. 3-112

[23] Paul-Jean Foucart (1852-1923), Kampania polska: listopad-grudzień 1806, styczeń 1807 (Pułtusk i Gołymin) według archiwów wojennych, T. 1, 1882

[24]  BZH, nr 21, Wiktor Mieszkowski, Nazwy miejscowe gminy Bieżuń i południowej części powiatu żuromińskiego, s. 21-24, link  

[25] https://pl.wikipedia.org/wiki/Siemowit_IV

* Gbur - określenie rolnika użytkującego gospodarstwo, na pomorzu zamożny chłop.

** Analiza wszystkich metryk bieżuńskich pozwoliła ustalić, że Tomasz Gbur Karniszyna to Tomasz Czyżyk z Karniszyna.

Dawne miasto

    Losy miasta zostały opisane przez Stanisława Ilskiego w jego artykule o Karniszynie na str. 56:
Stanisław Ilski, Karszniszyn nad Lutą. Zarys dziejów, w: Bieżuńskie Zeszyty Historyczne nr 9, Bieżuń 1996. s. 43-67 ISSN 1231-0212, link 
    O organizacji samorządu miejskiego w Karniszynie nie wiadomo praktycznie nic. Nie zachowała się pieczęć, ani archiwalia. było to miasto prywatne Wieczfińskich. Położone raptem 2 km od lokowanego w 1406 r. Bieżunia, miało  zatem małe szanse na rozwój typowo miejskiej struktury przestrzennej. Znajdowało się za blisko Bieżunia i lokowanego w podobnym czasie Poniatowa. Za blisko było też do Szreńska (prawa miejskie w 1383 r.) i Kuczborka (1384 r.) czy Radzanowa (1400 r.). Podobnie było z Chamskiem, który pomimo ambicji właścicieli i szachownicowego rozplanowania układu przestrzennego osady, nie otrzymał praw miejskich. Prawa te otrzymało wcześniej (przed 1520 r.) sąsiednie Poniatowo, pomimo że najstarsza parafia w okolicy była przecież w Chamsku (1385 r.). Starsze parafie były w Szreńsku (XIV w.) i Lutocinie (1370 r.).
  Brak zachowanych śladów lokacji miejskiej w układzie przestrzennym Karniszyna, obrazie z lidaru, cieniowaniu rzeźby terenu, zdjęciach lotniczych, obserwacji różnic wegetacyjnych lub hipsometrii, głównie z powodu zatarcia wskutek rozwoju przestrzennego w kierunku południowym i intesywnego rolnictwa.
    Najdawniejsze plany obrazują zabudowę ulicową na planie łuku lub równolegle do obecnej szosy z centrum położonym w południowej części północnego jej skrzydła (dziś okolice środka wsi). Prawdopodobnie nie rozplanowano nigdy szachownicowego układu urbanistycznego, a funkcje targowe pełniła poszerzająca się w centrum ulica główna tworząca wrzecionowaty nawieś, być może podobnie jak w Chamsku. Jeżeli rozplanowano układ typowy dla miast lokowanych na prawie magdebudrskim to musiało być wytyczone w części południowej lub centralnej wsi w rejonie skrzyżowania z drogą do zamku. Za mało było w Karniszynie domów dla utworzenia większego założenia. Z czasem po upadku miasta w 1662 r. zatarły się granice placu, a domostwa po wschodniej stronie ulicy zaczęły zbliżać się na zachód zawężając poszerzenie ulicy i przybierając obecny - łukowy kształt wschodniej linii zabudowy.
    Najstarsze plany obrazujące zabudowę z I poł. XIX w. pokazują, że główna ulica była równoległa do obecnej szosy, a nie wygięta łukowo jak obecnie. Zabudowa zlokalizowana była głównie po stronie wschodniej ulicy. Po stronie zachodniej zabudowa koncentrowała się w części północnej na dawnej łące kościelnej i w części południowej na gruncie powójtowskich (po lokacji miejskiej). Łukowe wygięcie drogi powstać mogło po zajęciu nawsia na działki domostw po upadku miasta. Pozostałością dawnego układu ulicznego mogą być ulice prowadzące do pól - na zachód w stronę łąk i dawnego zamku, oraz plac dawnej remizy z 1942 r., gdzie po 1970 r. zbudowano zlewnię mleka, droga ta łączyła się z szosą do Żuromina. Miejsce to wyznaczało początek zabudowy wsi w XVIII w. Dzisiejsza część południowa wsi powstała w wyniku rozbudowy na południe od tego miejsca. Tu znajdowały się też wspólne łąki i paśniki gromadzkie, tam też powstała nowa remiza i nowe gospodarstwa, które dogęszczają się w II poł. XIX i na pocz. XX w. 
    Możliwe, że rynek miał być wyznaczony właśnie w części południowej w rejonie skrzyżowania ulic poprzecznych z główną, gdzie wieś rozbudowała się dopiero od 3 ćw. XVIII w.
    Kościół powstał na odrębnej kępie otoczonej wodą, a zamek położony był po zachodniej stronie Luty, zatem z racji funkcjonalnych i topograficznych nie mogły być miejscem lokacji miasta. 

Analiza rozwoju przestrzennego z 2008 r.

Układ przestrzenny Karniszyna na podstawie analizy źródłowo-kartograficznej, oprac Ł. Netczuk, 2008, legenda:
Niebieskie okręgi - lokalizacja zamku - dwie fazy rozwojowe
Czerwony okrąg - lokalizacja kościoła, cmentarza i zabudowań towarzyszących
Zielone okręgi - lokalizacja młyna, folusza (mały), gospodarstwa młynarza i karczmy (większy okrąg)
Czerwone koła - historyczne kapliczki dolna na mapach od 1900 r., górna od 1916 r.
Zielone koło - model kościoła pod zadaszeniem
Fioletowy okrąg - przypuszczalna lokalizacja placu targowego miasta lokacyjnego - prześwit między dwoma blokami zabudowy
Czarne okręgi - poszczególne stanowiska archeologiczne

Rozwój przestrzenny wsi:
Różowa obwiednia - zabudowa wg stanu z 1808 i 1830-32 r.
Niebieska obwiednia - zabudowa powstała do 1843-1864 r.
Zielona obwiednia - zabudowa powstała do 1916 r. 
Pomarańczowa obwiednia - zabudowa powstała do 1940 r.

Analiza rozwoju przestrzennego z 2025 r.

Dawny zamek

     Zamek istniał już w 1414 r. Lokalne podania mówiły o wizycie Bolesława III księcia płockiego w zamku (panował on w latach 1336-1351). Z pewnością obronne miejsce w formie grodziska istniało tu wcześniej. 

    Zamek został opisany przez Stanisława Ilskiego w jego artykule o Karniszynie na str. 49: 
Stanisław Ilski, Karszniszyn nad Lutą. Zarys dziejów, w: Bieżuńskie Zeszyty Historyczne nr 9, Bieżuń 1996. s. 43-67 ISSN 1231-0212, link 
    W 1985 r. prowadzono na obszarze zamku badania archeologiczne. Sprawozdanie z badań znajduje się w archiwum Delegatury MWKZ w Ciechanowie:
M. Głosek, Leszek Kajzer, M. Ptycia, K. Walenta, A. Wójcik, Karniszyn. gmina Bieżuń, województwo ciechanowskie. Archeologiczne badania weryfikacyjne założenia obronnego, Łódź 1985, maszynopis w zbiorach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Ciechanowie, syg. Av. 41-56, s. 5. 
Sprawozdanie to opisał Stanisław Ilski w ww. artykule. 

    Badania zamku prowadzone były długo po wyeksploatowaniu pozostałego kamienia z zamku i fundamentów kościoła. Duże kamienie z tego miejsca licznie występujące przed 1939 r., opisywane przez seniorów w latach 80. i 90. XX w. już podczas okupacji niemieckiej były wywożone na polecenie władz do budowy dróg. Po wojnie kamień pozyskiwali rolnicy na potrzeby budowlane. Roboty melioracyjne na łąkach powiązane z regulacją Wkry i Luty doprowadziły do znaczącego zniszczenia terenu wokół zamku i kościoła. W latach 60. XX w. pozostałości kamienia wykorzystano też do budowy bruku na głównej ulicy Karniszyna. Podczas budowy nowej nawierzchni bitumicznej bruk został usunięty. Mówiło się że Karniszynianie chodzili po kamieniach dawnego zamku i kościoła.

Dawny kościół i cmentarz

     Kościół znajdował się na kępie wyniesionej ponad dolinę rzeczną Wkry i Luty w północnej części, ok. 0,5 km na pn. od zamku. Oddzielony był od wsi wykopanym rowem (rów wyprowstowano podczas melioracji, zwany był przez miejscowych Hiszpanką), dawniej tworzył wyspę wraz z biegiem Luty i rozlewiskami. Wjazd znajdował się zapewne od strony wsi.

    Od zachodu i północy kościół otaczało zakole Luty, od południa i wschodu wykopany rów z mostem zwodzonym co dowodzi obronnego charakteru kościeliska. Obok kościoła stała kryta strzechą, dwuizbowa plebania z sienią, kominem oraz stodoła i szopa. 
    Do usamodzielnienia parafii (ok.1560-1570) zmarłych grzebano w Chamsku w macierzystej parafii. Potem urządzono cmentarz na łące przy kościele, gdzie po 1945 r. wyorywano ludzkie kości. Kilka dużych kamieni pochodzi z fundamentów kościoła. Lokalna legenda wiąże je z progiem głównych wrót kościoła. W 1578 r. do parafii, oprócz samego Karniszyna i Grotków, należał już szereg okolicznych wsi co dowodzi że się usamodzielniła. W 1598 r. drewniany kościół konsekrowano pod wezwaniem św. Stanisława. Miał ołtarz główny z obrazem Narodzenia Pańskiego oraz trzy ołtarze boczne bez retabulów. Zniszczony podczas najazdu szwedzkiego, a wkrótce odbudowany ale jeszcze w 1695 r. nie był konsekrowany. Na początku XVIII w. ściany, sufit i prezbiterium pokryto malowidłami przedstawiającymi 12 apostołów. Około 1770 r. kościół rozebrano, a parafię włączono do Bieżunia.
    Kościół został opisany przez Stanisława Ilskiego w jego artykule o Karniszynie na str. 58:
Stanisław Ilski, Karszniszyn nad Lutą. Zarys dziejów, w: Bieżuńskie Zeszyty Historyczne nr 9, Bieżuń 1996. s. 43-67 ISSN 1231-0212, link 
    W 1985 r. prowadzono na obszarze kościoła badania archeologiczne. Sprawozdanie z badań znajduje się w archiwum Delegatury MWKZ w Ciechanowie:
M. Głosek, Leszek Kajzer, M. Ptycia, K. Walenta, A. Wójcik, Karniszyn. gmina Bieżuń, województwo ciechanowskie. Archeologiczne badania weryfikacyjne założenia obronnego, Łódź 1985, maszynopis w zbiorach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Ciechanowie, syg. Av. 41-56, s. 5. 
Sprawozdanie to opisał Stanisław Ilski w ww. artykule.
    Model kościoła wykonany przez artystów został poświęcony podczas uroczystości z okazji 500-lecia nadania praw miejskich Karniszynowi w 2019 r. usytuowany jest w centrum wsi pod zadaszeniem.

link do modelu kościoła w Google Maps
link do filmu z jubileuszu 500-lecia
link do artykułu 

    We wsi znajdują się również kapliczki przydrożne, z których większość jest własnością pywatną. Najważniejsza jest figura kamienna krzyża stojąca u wjazdu do wsi od storny Bieżunia przy szosie do Żuromina. Pochodzi z 1900 r. (jest już na mapie) i stanowi symboliczną granicę wsi, do której odprowadzano zmarłych w kondukcie.
    Druga kapliczka widoczna jest co prawda już na mapie z 1843 r., ale się nie zachowała. Stała w okolicy skrzyżowania poprzecznej drogi od zlewni do szosy głównej na Żuromin. W I poł. XX w. nieco dalej na południe jako prywatna fundacja powstała murowana kapliczka przy szosie. 
    Kolejne kapliczki prywatne powstawały już w II poł. XX w. przy domach. Najstarsze kapliczki można znaleźć w gminnej ewidencji zabytków - karty z GEZ Gminy Bieżuń:
Figura - krzyż kamienny z 1900 r. 
Kapliczka murowana przy szosie 
Kapliczka prywatna
Kapliczka prywatna na parcelach  

 

Dawny młyn, folusz i karczma

     Historię młyna i folusza na Lucie w Kkarniszynie opisano w artykule na łamach Bieżuńskich Zeszytów Historycznych:
Krzysztof Ilski, Stanisław Ilski, O rzece Wkrze na odcinku Poniatowo - Radzanów, s. 3-162, wzmiankowany młyn i folusz w Karniszynie, s. 85-89, link
    Młyn notowany był w źródłach od XVI w. Wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz zbudowany od podstaw w 1838 r. Ostatecznie rozebrany w 1927 r. Dzielił losy karczmy, która zajmowała połowę domu młynarza. Obok młyna po wschodniej stronie stały zabudowania gospodarcze młyna, w tym stodoła, których lokalizację widać na dawnych mapach z pocz. XIX w.
    Karczmę w 1874 r. dzierżawił Żyd Lewin Goldszlak.

Cegielnia, Okniska

     Na wprost północncego wjazdu do wsi, po wschodniej stronie szosy do Żuromina w XIX w. znajdowała się cegielnia, której oznaczenie widzimy na mapach od 1915 r. do 1932 r. Obok znajduje się punkt triangulacyjny.
    Po zachodniej stronie dgłównej ulicy, w południowej części wsi blisko brzegu Luty stał do lat 30. XX w. drewniany prostokątny budynek o dużych przeszklonych oknach zwany Okniska lub gwarowo Włókniska.

 

Torf i kręćki

     Na bagnistych torfowych łąkach nad Wkrą i Lutą czerpano bloki torfu. Przy formowaniu cegieł suszonych na słońcu używano tzw. kręćków. Bloki suszonego torfu służyły powszechnie za paliwo opałowe do kuchenek do gotowania jeszcze do lat 60. XX w.

 

Karniszyn-Parcele (dawn. Folwark Karniszyn)

     Dziś samodzielna wieś, a do niedawna kolonia Karniszyna powstała w wyniku zasiedlania po 1945 r. przez rolników parcel zakupionych w latach 1929-38 od skarbu państwa po zlikwidowanym folwarku karniszyńskim.


Dawna szkoła

     Od 1817 r. Karniszyn należał do stowarzyszenia szkolnego szkoły bieżuńskiej, gdzie uczyły się dzieci karniszyńskich rolników o czym piszą:
Stanisław Ilski, Jadwiga Siedlecka, Szkoły w gminie Bieżuń i ich nauczyciele 1593-1945, część 1, s. 3-69, wzmianka o Karniszynie na s. 28 link

    W latach 1919-1927 w izbie wynajętej w domu Czyżyków założono 1-klasową, 4-oddziałową szkołę elementarną. Nauczycielką była Duplicka z Sierpca, 1 sierpnia 1923 r. nauczycielem został Mikołaj Matkowski. Po likwidacji szkoły nauczyciel Matkowski i dzieci przeszły do szkoły w Bieżuniu. Notka poświęcona szkole została w opublikowana w nr 3 Bieżuńskich Zeszytów Historycznych:
Stanisław Ilski, Jadwiga Siedlecka, Szkoły w gminie Bieżuń i ich nauczyciele 1593-1945, część 2, s. 3-112, wzmianka o szkole w Karniszynie na s. 68 link

    Dawniej w Karniszynie podczas prac polowych i żniw organizowano również sezonowe przedszkola dla najmłodszych dzieci.

Propozycja herbu

     O organizacji samorządu miejskiego w Karniszynie nie wiadomo praktycznie nic. Nie zachowała się jego pieczęć, nie wiadomo jak wyglądał herb. Możliwe że nawiązywał do herbu Prus III Wieczfińskich, którzy założyli miasto. 

    Ok. 2006 r. powstał pierwszy szkic herbu miejscowości nawiązujący do tradycji lokalnych: patrona kościoła (św. Stanisław), herbów dawnych właścicieli (Gozdawa, Ogończyk i Prus III), położenia zamku, wsi i kościoła na brzegach Luty nad mokradłami (podwójny wzgórek nad rzeką) i symboli obronnych miasta i zamku (baszta bramna z krenelażem).

Grotki

        Grotki to dawna wieś położona obok Karniszyna, która już nie istnieje a której lokalizacja pozostaje zagadką badawczą. Związana była z Karniszynem. Podczas wydzielania parafii karniszyńskiej z Chamska w 1930 r. proboszcz chamski zgodził się wydzielić jedynie dwie wsie, zapewne położone na skraju własnej parafii. Grotki w literaturze osadniczej lokalizowane są przy szosie Bieżuń-Żuromin na północ od Karniszyna, rozdzielone jedynie łąkami. Jest to słuszne, ponieważ dawni mieszkańcy wskazywali punkt osadniczy, który Pelagia z Czyżyków Witkowska i jej córka nazywały Grotkami, na niewielkiej wysoczyźnie nad brzegami Luty po zachodniej stronie szosy, w niewielkim oddaleniu od niej w północnych rubieżach obrębu wsi Karniszyn, której częścią się najprawdopodobniej stała. Na dawnych mapach brak tam zabudowy, jedynie na mapach z 1940, 1953 i 1959 widnieje jedno gospodarstwo. Na mapie z 1965 r. już go nie ma. Wg relacji znajdowały się tam przed 1939 r. pozostałości glinianych zabudowań w zaroślach, jednak na mapach z XIX w. nie można nic w tym obszarze zlokalizować. Nie jest wykluczone, że Grotki istniały w miejscu Sośnicy.